معرفی پودر ماهی و بررسی کاربردهای آن در صنعت آبزی پروری
نویسنده : فاطمه داودی سفیدکوهی(ورودی ۱۳۹۵ مهندسی شیلات)
چکیده : هدف اولیه از ساخت غذا برای ماهیان فراهم کردن مخلوطی متعادل از مواد خوراکی جهت رفع نیازهای مانند انرژی نگهداری، رشد، تولیدمثل و سلامت می‌باشد. غذای موردنظر می‌بایست از خوش‌خوراکی لازم برخوردار بوده و فاقد ترکیبات ضد غذایی باشد؛ زیرا این ترکیبات مانع از عملکرد مناسب ماهی می‌شوند. اولین ماده مغذی که در ساخت غذا در نظر گرفته می‌شود پروتئین است که برای تأمین آمینواسیدهای ضروری بدن موردنیاز هست. پودر ماهی به‌عنوان مهم‌ترین منبع پروتئین در غذای ماهیان مطرح بوده و تقریباً دوسوم پروتئین در غذای آبزیان از آن منشأ می‌گیرد
مقدمه:
هدف اولیه از ساخت غذا برای ماهیان فراهم کردن مخلوطی متعادل از مواد خوراکی جهت رفع نیازهای مانند انرژی نگهداری، رشد، تولیدمثل و سلامت می‌باشد. غذای موردنظر می‌بایست از خوش‌خوراکی لازم برخوردار بوده و فاقد ترکیبات ضد غذایی باشد؛ زیرا این ترکیبات مانع از عملکرد مناسب ماهی می‌شوند. اولین ماده مغذی که در ساخت غذا در نظر گرفته می‌شود پروتئین است که برای تأمین آمینواسیدهای ضروری بدن موردنیاز هست. پودر ماهی به‌عنوان مهم‌ترین منبع پروتئین در غذای ماهیان مطرح بوده و تقریباً دوسوم پروتئین در غذای آبزیان از آن منشأ می‌گیرد (1). رشد پایدار آبزی‌پروری به مقدار زیادی وابسته به تأمین نهاده‌های غذایی مناسب و امن برای آبزیان پرورشی هست ولی در حال حاضر، پرورش انواع آبزیان وابستگی زیادی به وجود پودر و روغن ماهی در جیره غذایی دارد (2). سالانه در جهان میلیون‌ها تن پودر ماهی فرآوری شده غالباً در جیره غذایی تجاری چارپایان اهلی، طیور و آبزیان مورداستفاده قرار می‌گیرد که وابستگی آبزی‌پروری به آن بیشتر است (3).
تاریخچه تولید و مصرف پودر ماهی:
اولین بار کاربرد پودر ماهی به‌عنوان منبع اصلی پروتئین در دام‌پروری پس از جنگ جهانی دوم، موجب آغاز صنعت آبزی‌پروری مدرن گردید؛ اما توسعه آبزی‌پروری باعث گردید تا امروزه پودر و روغن ماهی به‌عنوان افزودنی‌های غذای آبزیان در حد وسیعی مورداستفاده قرار بگیرد. از دهه 1950، بعدازاینکه رابطه بین مصرف چربی‌های اشباع و تغذیه و سلامتی کشف شد انگیزه مصرف گوشت قرمز و مرغ در برابر غذاهای دریایی و سایر آبزیان کاهش یافت. این باعث شد تا به دلیل ارزش غذایی بیشتر فرآورده‌های دریایی و سایر پروتئین‌های حیوانی رشد داشته باشد و عدم کشش ذخایر دریایی موجب رونق آبزی‌پروری گردد. با رشد سریع تولیدات آبزی‌پروری از دهه 1970 بخش بیشتری از مصرف پودر ماهی به سمت تولید غذای آبزیان معطوف گردد. سابقه مصرف پودر ماهی در مناطق مختلف جهان به هزاران سال می‌رسد برای مثال در کشورهای اسکاندیناوی قبل از شناسایی ماهیت غذایی پودر ماهی به‌عنوان غذای دام و طیور استفاده می‌شده است. در سال‌های گذشته پودر ماهی برای چارپایان اهلی، خوک، مرغ و به‌صورت محدودی برای تولید دارو در صنایع داروسازی و کود به کار می‌رفته است. ضمن اینکه در سال 2008 آمریکا بیشترین صادرات و نیجریه بیشترین واردات را برای مصرف انسانی پودر ماهی داشته است (3).
ویژگی ها و مواد تشکیل‌دهنده پودر ماهی:
پودر ماهی درواقع آردی مایل به رنگ قهوه‌ای است که تقریباً از انواع آبزیان دریایی به دست می‌آید؛ اما به‌طورکلی از ماهی‌های وحشی صیدشده، ماهی‌های کوچک و ماهیان استخوانی چرب که به‌طورمعمول برای مصرف مستقیم انسانی مناسب نیستند، طی مراحل پختن، فشار دادن، خشک‌کردن و آسیاب کردن ماهی خام تازه و ضایعات ماهی تولید می‌شود (3). اغلب گونه‌های مورداستفاده در تولید پودر ماهی محتوای پروتئینی مشابهی دارند که در حدود 3-2 ± 16 درصد در کل ماهی است، اما محتوای چربی در گونه‌های مختلف ماهی بسیار متغیر بوده و مستقیماً به کارایی حذف چربی در زمان فرآوری وابسته است. روغن و پودر ماهی دارای مقادیر بسیار بالایی پروتئین، اسیدهای آمینه، مواد معدنی و اسیدهای چرب ضروری (اسیدهای چرب امگا 3) می‌باشند (3). پودر ماهی در کیفیت‌های متفاوتی عرضه می‌شود که حتی ممکن است در یک کیفیت نامطلوب سبب کاهش رشد و تأثیر سو بر سلامت ماهی گردد (4) پودر ماهی باکیفیت مناسب به‌طور متوسط 60 تا 70 درصد پروتئین، 2 تا بیشتر از 14 درصد چربی، 6 تا 12 درصد رطوبت و از 18 تا 25 درصد خاکستر است (3).
مزایای استفاده از پودر ماهی:
از مزایای مهم استفاده پودر ماهی می‌توان به بهبود ایمنی در برابر بیماری، بقا، رشد بالاتر و کاهش بروز ناهنجاری‌ها اشاره کرد. همچنین روغن و پودر ماهی دارای قابلیت هضم بالایی بوده به‌طوری‌که منجر به افزایش رشد و تولید ضایعات کمتر از غذا می‌شود (3).
مشکلات و محدودیت‌های پیشروی پودر ماهی:
در حال حاضر تولید پودر ماهی وابستگی شدیدی به ماهیان پلاژیک دارد. کمبود ذخایر، کاهش صید ماهیان پلاژیک و افزایش تقاضای بازار جهت استفاده از پودر ماهی در تغذیه آبزیان موجب شده است قیمت آن هرسال افزایش یابد (5) طوری که هرگونه تغییر و تنش در بازارهای جهانی سبب به وجود آمدن بحران و اثر سو در قیمت پودر ماهی و برنامه‌های تولید ماهی در کشور می‌شود. از سوی دیگر کمبود آب در سطح جهان و به‌تبع آن خشک‌سالی و از بین رفتن منابع طبیعی باعث کمبود علوفه و غذای دام است که همین سبب تغییر تقاضای مردم برای دام، روی تقاضای آبزی‌پروری و قیمت تأثیر خواهد گذاشت و پایش بازار توزیع و مصرف آن را حائز اهمیت خواهد نمود (3)
مهم‌ترین جایگزین‌های گیاهی و جانوری پودر ماهی:
نظر به اینکه امروزه در ایران اهمیت مصرف ماهی شناخته‌شده و مصرف ماهی شناخته‌شده و مصرف سرانه آن در حال افزایش می‌باشد، لذا جهت کاهش قیمت گوشت ماهی و درنتیجه تشویق بیشتر جامعه به مصرف آن، کاهش هزینه‌های تولید ضروری است. یکی از راه‌های کاهش هزینه‌های پرورشی، جایگزین نمودن منابع ارزان‌قیمت پروتئین بجای اقلام گران‌قیمت چون پودر ماهی است (6). معمول‌ترین منابع جایگزین پودر ماهی، منابع پروتئین گیاهی می‌باشند (4) که ازجمله مهم‌ترین منابع پروتئین‌های گیاهی می‌توان به کنجاله سویا، کنجاله پنبه‌دانه، کنجاله بذرک، کنجاله کلزا، کنجاله گلرنگ، کنجاله کنجد، دانه باقلا اشاره کرد از میان آن دسته از پروتئین‌های گیاهی که به‌طورمعمول استفاده می‌شود، کنجاله سویا به علت فراوانی و ارزش غذایی اهمیت بیشتری دارد (6). از منابع پروتئینی جانوری می‌توان به کرم خاکی، حشرات و پروتئین‌های تک‌سلولی اشاره کرد که به نسبت منابع گیاهی کمتر موردتوجه قرارگرفته‌اند (1).
وضعیت پودر ماهی در جهان:
امروزه در جهان سالیانه حدود 7 میلیون تن پودر ماهی تولید می‌شود مگر مواقعی که ال نینو آن را به 5- 5.7 میلیون تن کاهش دهد (تقریباً از هر 4 تا 5 تن ماهی یک‌تن پودر ماهی تولید می‌شود). در اروپا 6 گونه اصلی به‌منظور تولید پودر ماهی و روغن ماهی مورداستفاده قرار می‌گیرد که می‌توان آن‌ها را در سه گروه طبقه‌بندی کرد:
1. گونه‌های نامناسب برای مصرف انسانی یا ماهی‌های غیرقابل‌خوردن مانند سندیل .
2. گونه‌هایی که پتانسیل استفاده برای مصرف انسانی را دارند اما اساساً به دلیل بازار محدود برای مصرف انسان برای تولید پودر ماهی به کار می‌روند؛ مانند Norway pout،Sprat، کاپلین و بلووایتینگ.
3. گونه‌هایی که برای مصرف انسانی اولویت دارند، ولی مازاد کل صید مجاز (TAC) و یا ماهی‌های نامناسب برای مصرف انسانی، ممکن است برای تولید پودر ماهی به کار رود مانند هرینگ.
در پرو مهم‌ترین گونه برای تولید پودر ماهی، آنچوی می‌باشد. کشور پرو به علت دارا بودن ذخایر آنچوی در آب‌های پیرامون خود بزرگ‌ترین صید جهانی را داراست. پرو بالغ‌بر حدود 40% صادرات پودر ماهی و روغن ماهی را بر عهده دارد. کشور چین با توجه به حجم آبزی‌پروری‌اش بازار مهمی برای پودر ماهی پرو محسوب می‌شود (3).
کشور/ناحیه بهره‌برداری گونه اصلی استفاده‌شده در تولید سهم از کل تولید 2007 سهم از کل صادرات 2007
پرو آنچوی 25% 41%
شیلی جک مارکل، آنچوی، ساردین 13% 16%
چین مختلف 19% 0%
تایلند مختلف 8% 3%
آمریکا مانهادان، آلاسکا پولاک 5% 3%
ایسلند بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ 2% 4%
نروژ بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ 3% 1%
دانمارک سندیل، اسپرات، بلو وایتینگ،هرینگ 3% 5%
ژاپن ساردین، پلیچارد 4% 0%
جمع 81% 73%
جدول 1: گونه‌های اصلی و سهم کل تولید و صادرات (FAO Fishstat, 2009)
وضعیت پودر ماهی در ایران:
در ایران، اولین کارخانه تولید پودر ماهی در سال 1327 در شیلات استان هرمزگان راه‌اندازی شد و اولین کارخانه خصوصی تولید پودر ماهی کشور نیز در سال 1367 با نام پودر ماهی جنوب تأسیس شد. در حال حاضر 47 کارخانه تولید پودر ماهی در کشور با ظرفیت 1200 تن ماده اولیه در روز مشغول به فعالیت هستند. در ایران پودر ماهی عمدتاً از ضایعات ماهیان و صید ضمنی کشتی‌های صیادی تهیه می‌شود اما ماهی کیلکا در شمال یکی از منابع خام تأمین پودر ماهی برای کارخانه‌های پودر شمال کشور بوده که به دلیل کاهش ذخایر آن از سال 1378 به دلیل هجوم شانه‌دار مهاجم دریای خزر Mnemiopsis leidyi مشکلاتی را برای این صنعت به وجود آورده است. ذخایر فانوس ماهیان در خلیج‌فارس و دریای عمان نیز از منابع ارزشمندی است که کمتر از آن بهره‌برداری شده است. بااین‌حال مواد اولیه مورداستفاده در صنعت پودر ماهی کشور 85% از کیلکای صیدشده در آب‌های شمال، ضایعات کارخانه‌های کنسرو ماهی و فانوس ماهیان صیدشده در آب‌های جنوب می‌باشد (3).
راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکلات صنعت پودر ماهی در ایران:
آگاهی و پایش مستمر روند بازار تولید و سهم پودر ماهی در توسعه آبزی‌پروری به‌عنوان یک نهاده اثرگذار بسیار ضروری است و توازن کاربرد آن در قیمت جیره غذایی بسیار مؤثر بوده و موجب محدودیت‌هایی در تولیدات آبزی‌پروری می‌گردد. در حال حاضر چالش عمده صنایع غذایی آبزیان پیدا کردن منابع غذایی پایدار جایگزینی است که تمام مواد مغذی لازم پودر و روغن ماهی را دارا بوده و عوارض جانبی نامطلوب مانند رشد آهسته‌تر و تغییر محتوای غذایی محصول نهایی را به حداقل برساند تا آبزی پرورشی مطلوب‌تری حاصل گردد. علاوه بر این باید اثر مواد جایگزین روی استانداردهای پرورش مانند رشد، ضریب تبدیل غذایی و تأثیر آن بر ایمنی و مقاومت در برابر بیماری نیز بررسی شود. در ایران برای دستیابی به صید پیش‌بینی‌شده برنامه فانوس ماهیان با توجه به وجود ذخایر فراوان این ماهیان در خلیج‌فارس و دریای عمان می‌توان مواد اولیه بیشتری در اختیار کارخانه‌های تولید پودر ماهی قرارداد و به ظرفیت‌های پیش‌بینی‌شده تولید پودر ماهی دست‌یافت. ولی در آب‌های شمال به دلیل هجوم شانه‌دار امکان صید کیلکا وجود ندارد. تأمین نیاز مازاد پودر ماهی موردنیاز آبزی‌پروری کشور با توجه با رقابت آن با بخش دام‌پروری تنها با واردات در جهت تأمین و توازن قیمت کافی نبوده نیازمند برنامه‌ریزی در حوزه صید و هماهنگی برنامه‌های صیادی و آبزی‌پروری است. بااین‌حال اقدامات پیشنهادی همچون کاهش واردات به‌تناسب رشد صنعت پودر ماهی داخلی جهت حمایت از صنایع داخلی، دقت در مکان‌یابی و استقرار کارخانه‌های پودر ماهی آتی، هماهنگ‌سازی برنامه‌های توسعه صیادی و آبزی‌پروری، پایش تحولات بازار و جامع‌نگری در سهم رقبای نیازمند نهاده‌های آبزی‌پروری در کشور و بسترسازی صادرات پودر ماهی می‌تواند راهگشای مشکلات این صنعت در ایران جهت پیشبرد آبزی‌پروری باشد که سهم تقاضای بیشتری برای آن وجود دارد (3).
منابع:
1. سلیمانی، سید مهدی. سجادی، میر مسعود. فلاحتکار، بهرام. یزدانی، محمدعلی. جایگزینی پودر ماهی با پودر کرم خاکی (Eiseniafoetisa) در جیره غذایی بچه تاسمایی سیبری (Acipeser baerii) و تأثیر آن بر عملکرد رشد، کارایی غذا و ترکیبات لاشه، مجله بوم‌شناسی آبزیان، شماره 3، دوره 5، صفحات 30-21، زمستان 1394.
2. رضامند، رقیه. عسگری، رضا. تأثیر جایگزینی پودر ماهی با سطوح مختلف پودر نخود پرتودهی شده و بدون پرتودهی در جیره غذایی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss) بر شاخص‌های رشد و هورمون‌های T4,T3، مجله علمی شیلات ایران، سال بیست و سوم، شماره 4، صفحات 153-147، زمستان 1393.
3. عادلی، افشین. بقایی، فهیمه. بررسی تولید و بازار پودر ماهی در توسعه آبزی‌پروری، نشریه توسعه آبزی‌پروری، سال دهم، شماره 3، پاییز 1395.
4. نبی زاده، پژمان. مطالعه تأثیر سطوح مختلف کنجاله پنبه‌دانه به‌جای پودر ماهی در تغذیه ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان، مجله دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، سال اول، شماره 3، صفحات 66-60، 1386.
5. سید حسنی، میر حامد. نعمت بیکران، مانا. حمیدرضا، پور علی. یزدانی ساداتی، محمدعلی. امکان جایگزینی پودر خون به‌جای پودر ماهی در جیره غذایی اوزون‌برون (Acipenser stellatus) در مرحله انگشت قد، مجله توسعه آبزی‌پروری، سال ششم، شماره 1، صفحات 87-67، پاییز 1391.
6. احمدی فرد، نصرالله. عابدیان کناری، عبدالمحمد. معتمد زادگان، علی. تأثیرات جانشینی پودر ماهی با کنسانتره پروتئینی سبوس برنج در رشد، زنده‌مانی و ترکیب اسیدهای آمینه بدن آلوین ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss)، مجله منابع طبیعی ایران، دوره 66، شماره 4، زمستان 1392.
هدف اولیه از ساخت غذا برای ماهیان فراهم کردن مخلوطی متعادل از مواد خوراکی جهت رفع نیازهای مانند انرژی نگهداری، رشد، تولیدمثل و سلامت می‌باشد. غذای موردنظر می‌بایست از خوش‌خوراکی لازم برخوردار بوده و فاقد ترکیبات ضد غذایی باشد؛ زیرا این ترکیبات مانع از عملکرد مناسب ماهی می‌شوند. اولین ماده مغذی که در ساخت غذا در نظر گرفته می‌شود پروتئین است که برای تأمین آمینواسیدهای ضروری بدن موردنیاز هست. پودر ماهی به‌عنوان مهم‌ترین منبع پروتئین در غذای ماهیان مطرح بوده و تقریباً دوسوم پروتئین در غذای آبزیان از آن منشأ می‌گیرد (1). رشد پایدار آبزی‌پروری به مقدار زیادی وابسته به تأمین نهاده‌های غذایی مناسب و امن برای آبزیان پرورشی هست ولی در حال حاضر، پرورش انواع آبزیان وابستگی زیادی به وجود پودر و روغن ماهی در جیره غذایی دارد (2). سالانه در جهان میلیون‌ها تن پودر ماهی فرآوری شده غالباً در جیره غذایی تجاری چارپایان اهلی، طیور و آبزیان مورداستفاده قرار می‌گیرد که وابستگی آبزی‌پروری به آن بیشتر است (3).
تاریخچه تولید و مصرف پودر ماهی:
اولین بار کاربرد پودر ماهی به‌عنوان منبع اصلی پروتئین در دام‌پروری پس از جنگ جهانی دوم، موجب آغاز صنعت آبزی‌پروری مدرن گردید؛ اما توسعه آبزی‌پروری باعث گردید تا امروزه پودر و روغن ماهی به‌عنوان افزودنی‌های غذای آبزیان در حد وسیعی مورداستفاده قرار بگیرد. از دهه 1950، بعدازاینکه رابطه بین مصرف چربی‌های اشباع و تغذیه و سلامتی کشف شد انگیزه مصرف گوشت قرمز و مرغ در برابر غذاهای دریایی و سایر آبزیان کاهش یافت. این باعث شد تا به دلیل ارزش غذایی بیشتر فرآورده‌های دریایی و سایر پروتئین‌های حیوانی رشد داشته باشد و عدم کشش ذخایر دریایی موجب رونق آبزی‌پروری گردد. با رشد سریع تولیدات آبزی‌پروری از دهه 1970 بخش بیشتری از مصرف پودر ماهی به سمت تولید غذای آبزیان معطوف گردد. سابقه مصرف پودر ماهی در مناطق مختلف جهان به هزاران سال می‌رسد برای مثال در کشورهای اسکاندیناوی قبل از شناسایی ماهیت غذایی پودر ماهی به‌عنوان غذای دام و طیور استفاده می‌شده است. در سال‌های گذشته پودر ماهی برای چارپایان اهلی، خوک، مرغ و به‌صورت محدودی برای تولید دارو در صنایع داروسازی و کود به کار می‌رفته است. ضمن اینکه در سال 2008 آمریکا بیشترین صادرات و نیجریه بیشترین واردات را برای مصرف انسانی پودر ماهی داشته است (3).
ویژگی ها و مواد تشکیل‌دهنده پودر ماهی:
پودر ماهی درواقع آردی مایل به رنگ قهوه‌ای است که تقریباً از انواع آبزیان دریایی به دست می‌آید؛ اما به‌طورکلی از ماهی‌های وحشی صیدشده، ماهی‌های کوچک و ماهیان استخوانی چرب که به‌طورمعمول برای مصرف مستقیم انسانی مناسب نیستند، طی مراحل پختن، فشار دادن، خشک‌کردن و آسیاب کردن ماهی خام تازه و ضایعات ماهی تولید می‌شود (3). اغلب گونه‌های مورداستفاده در تولید پودر ماهی محتوای پروتئینی مشابهی دارند که در حدود 3-2 ± 16 درصد در کل ماهی است، اما محتوای چربی در گونه‌های مختلف ماهی بسیار متغیر بوده و مستقیماً به کارایی حذف چربی در زمان فرآوری وابسته است. روغن و پودر ماهی دارای مقادیر بسیار بالایی پروتئین، اسیدهای آمینه، مواد معدنی و اسیدهای چرب ضروری (اسیدهای چرب امگا 3) می‌باشند (3). پودر ماهی در کیفیت‌های متفاوتی عرضه می‌شود که حتی ممکن است در یک کیفیت نامطلوب سبب کاهش رشد و تأثیر سو بر سلامت ماهی گردد (4) پودر ماهی باکیفیت مناسب به‌طور متوسط 60 تا 70 درصد پروتئین، 2 تا بیشتر از 14 درصد چربی، 6 تا 12 درصد رطوبت و از 18 تا 25 درصد خاکستر است (3).
مزایای استفاده از پودر ماهی:
از مزایای مهم استفاده پودر ماهی می‌توان به بهبود ایمنی در برابر بیماری، بقا، رشد بالاتر و کاهش بروز ناهنجاری‌ها اشاره کرد. همچنین روغن و پودر ماهی دارای قابلیت هضم بالایی بوده به‌طوری‌که منجر به افزایش رشد و تولید ضایعات کمتر از غذا می‌شود (3).
مشکلات و محدودیت‌های پیشروی پودر ماهی:
در حال حاضر تولید پودر ماهی وابستگی شدیدی به ماهیان پلاژیک دارد. کمبود ذخایر، کاهش صید ماهیان پلاژیک و افزایش تقاضای بازار جهت استفاده از پودر ماهی در تغذیه آبزیان موجب شده است قیمت آن هرسال افزایش یابد (5) طوری که هرگونه تغییر و تنش در بازارهای جهانی سبب به وجود آمدن بحران و اثر سو در قیمت پودر ماهی و برنامه‌های تولید ماهی در کشور می‌شود. از سوی دیگر کمبود آب در سطح جهان و به‌تبع آن خشک‌سالی و از بین رفتن منابع طبیعی باعث کمبود علوفه و غذای دام است که همین سبب تغییر تقاضای مردم برای دام، روی تقاضای آبزی‌پروری و قیمت تأثیر خواهد گذاشت و پایش بازار توزیع و مصرف آن را حائز اهمیت خواهد نمود (3)
مهم‌ترین جایگزین‌های گیاهی و جانوری پودر ماهی:
نظر به اینکه امروزه در ایران اهمیت مصرف ماهی شناخته‌شده و مصرف ماهی شناخته‌شده و مصرف سرانه آن در حال افزایش می‌باشد، لذا جهت کاهش قیمت گوشت ماهی و درنتیجه تشویق بیشتر جامعه به مصرف آن، کاهش هزینه‌های تولید ضروری است. یکی از راه‌های کاهش هزینه‌های پرورشی، جایگزین نمودن منابع ارزان‌قیمت پروتئین بجای اقلام گران‌قیمت چون پودر ماهی است (6). معمول‌ترین منابع جایگزین پودر ماهی، منابع پروتئین گیاهی می‌باشند (4) که ازجمله مهم‌ترین منابع پروتئین‌های گیاهی می‌توان به کنجاله سویا، کنجاله پنبه‌دانه، کنجاله بذرک، کنجاله کلزا، کنجاله گلرنگ، کنجاله کنجد، دانه باقلا اشاره کرد از میان آن دسته از پروتئین‌های گیاهی که به‌طورمعمول استفاده می‌شود، کنجاله سویا به علت فراوانی و ارزش غذایی اهمیت بیشتری دارد (6). از منابع پروتئینی جانوری می‌توان به کرم خاکی، حشرات و پروتئین‌های تک‌سلولی اشاره کرد که به نسبت منابع گیاهی کمتر موردتوجه قرارگرفته‌اند (1).
وضعیت پودر ماهی در جهان:
امروزه در جهان سالیانه حدود 7 میلیون تن پودر ماهی تولید می‌شود مگر مواقعی که ال نینو آن را به 5- 5.7 میلیون تن کاهش دهد (تقریباً از هر 4 تا 5 تن ماهی یک‌تن پودر ماهی تولید می‌شود). در اروپا 6 گونه اصلی به‌منظور تولید پودر ماهی و روغن ماهی مورداستفاده قرار می‌گیرد که می‌توان آن‌ها را در سه گروه طبقه‌بندی کرد:
1. گونه‌های نامناسب برای مصرف انسانی یا ماهی‌های غیرقابل‌خوردن مانند سندیل .
2. گونه‌هایی که پتانسیل استفاده برای مصرف انسانی را دارند اما اساساً به دلیل بازار محدود برای مصرف انسان برای تولید پودر ماهی به کار می‌روند؛ مانند Norway pout،Sprat، کاپلین و بلووایتینگ.
3. گونه‌هایی که برای مصرف انسانی اولویت دارند، ولی مازاد کل صید مجاز (TAC) و یا ماهی‌های نامناسب برای مصرف انسانی، ممکن است برای تولید پودر ماهی به کار رود مانند هرینگ.
در پرو مهم‌ترین گونه برای تولید پودر ماهی، آنچوی می‌باشد. کشور پرو به علت دارا بودن ذخایر آنچوی در آب‌های پیرامون خود بزرگ‌ترین صید جهانی را داراست. پرو بالغ‌بر حدود 40% صادرات پودر ماهی و روغن ماهی را بر عهده دارد. کشور چین با توجه به حجم آبزی‌پروری‌اش بازار مهمی برای پودر ماهی پرو محسوب می‌شود (3).
کشور/ناحیه بهره‌برداری گونه اصلی استفاده‌شده در تولید سهم از کل تولید 2007 سهم از کل صادرات 2007
پرو آنچوی 25% 41%
شیلی جک مارکل، آنچوی، ساردین 13% 16%
چین مختلف 19% 0%
تایلند مختلف 8% 3%
آمریکا مانهادان، آلاسکا پولاک 5% 3%
ایسلند بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ 2% 4%
نروژ بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ 3% 1%
دانمارک سندیل، اسپرات، بلو وایتینگ،هرینگ 3% 5%
ژاپن ساردین، پلیچارد 4% 0%
جمع 81% 73%
جدول 1: گونه‌های اصلی و سهم کل تولید و صادرات (FAO Fishstat, 2009)
وضعیت پودر ماهی در ایران:
در ایران، اولین کارخانه تولید پودر ماهی در سال 1327 در شیلات استان هرمزگان راه‌اندازی شد و اولین کارخانه خصوصی تولید پودر ماهی کشور نیز در سال 1367 با نام پودر ماهی جنوب تأسیس شد. در حال حاضر 47 کارخانه تولید پودر ماهی در کشور با ظرفیت 1200 تن ماده اولیه در روز مشغول به فعالیت هستند. در ایران پودر ماهی عمدتاً از ضایعات ماهیان و صید ضمنی کشتی‌های صیادی تهیه می‌شود اما ماهی کیلکا در شمال یکی از منابع خام تأمین پودر ماهی برای کارخانه‌های پودر شمال کشور بوده که به دلیل کاهش ذخایر آن از سال 1378 به دلیل هجوم شانه‌دار مهاجم دریای خزر Mnemiopsis leidyi مشکلاتی را برای این صنعت به وجود آورده است. ذخایر فانوس ماهیان در خلیج‌فارس و دریای عمان نیز از منابع ارزشمندی است که کمتر از آن بهره‌برداری شده است. بااین‌حال مواد اولیه مورداستفاده در صنعت پودر ماهی کشور 85% از کیلکای صیدشده در آب‌های شمال، ضایعات کارخانه‌های کنسرو ماهی و فانوس ماهیان صیدشده در آب‌های جنوب می‌باشد (3).
راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکلات صنعت پودر ماهی در ایران:
آگاهی و پایش مستمر روند بازار تولید و سهم پودر ماهی در توسعه آبزی‌پروری به‌عنوان یک نهاده اثرگذار بسیار ضروری است و توازن کاربرد آن در قیمت جیره غذایی بسیار مؤثر بوده و موجب محدودیت‌هایی در تولیدات آبزی‌پروری می‌گردد. در حال حاضر چالش عمده صنایع غذایی آبزیان پیدا کردن منابع غذایی پایدار جایگزینی است که تمام مواد مغذی لازم پودر و روغن ماهی را دارا بوده و عوارض جانبی نامطلوب مانند رشد آهسته‌تر و تغییر محتوای غذایی محصول نهایی را به حداقل برساند تا آبزی پرورشی مطلوب‌تری حاصل گردد. علاوه بر این باید اثر مواد جایگزین روی استانداردهای پرورش مانند رشد، ضریب تبدیل غذایی و تأثیر آن بر ایمنی و مقاومت در برابر بیماری نیز بررسی شود. در ایران برای دستیابی به صید پیش‌بینی‌شده برنامه فانوس ماهیان با توجه به وجود ذخایر فراوان این ماهیان در خلیج‌فارس و دریای عمان می‌توان مواد اولیه بیشتری در اختیار کارخانه‌های تولید پودر ماهی قرارداد و به ظرفیت‌های پیش‌بینی‌شده تولید پودر ماهی دست‌یافت. ولی در آب‌های شمال به دلیل هجوم شانه‌دار امکان صید کیلکا وجود ندارد. تأمین نیاز مازاد پودر ماهی موردنیاز آبزی‌پروری کشور با توجه با رقابت آن با بخش دام‌پروری تنها با واردات در جهت تأمین و توازن قیمت کافی نبوده نیازمند برنامه‌ریزی در حوزه صید و هماهنگی برنامه‌های صیادی و آبزی‌پروری است. بااین‌حال اقدامات پیشنهادی همچون کاهش واردات به‌تناسب رشد صنعت پودر ماهی داخلی جهت حمایت از صنایع داخلی، دقت در مکان‌یابی و استقرار کارخانه‌های پودر ماهی آتی، هماهنگ‌سازی برنامه‌های توسعه صیادی و آبزی‌پروری، پایش تحولات بازار و جامع‌نگری در سهم رقبای نیازمند نهاده‌های آبزی‌پروری در کشور و بسترسازی صادرات پودر ماهی می‌تواند راهگشای مشکلات این صنعت در ایران جهت پیشبرد آبزی‌پروری باشد که سهم تقاضای بیشتری برای آن وجود دارد (3).
منابع:
1. سلیمانی، سید مهدی. سجادی، میر مسعود. فلاحتکار، بهرام. یزدانی، محمدعلی. جایگزینی پودر ماهی با پودر کرم خاکی (Eiseniafoetisa) در جیره غذایی بچه تاسمایی سیبری (Acipeser baerii) و تأثیر آن بر عملکرد رشد، کارایی غذا و ترکیبات لاشه، مجله بوم‌شناسی آبزیان، شماره 3، دوره 5، صفحات 30-21، زمستان 1394.
2. رضامند، رقیه. عسگری، رضا. تأثیر جایگزینی پودر ماهی با سطوح مختلف پودر نخود پرتودهی شده و بدون پرتودهی در جیره غذایی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss) بر شاخص‌های رشد و هورمون‌های T4,T3، مجله علمی شیلات ایران، سال بیست و سوم، شماره 4، صفحات 153-147، زمستان 1393.
3. عادلی، افشین. بقایی، فهیمه. بررسی تولید و بازار پودر ماهی در توسعه آبزی‌پروری، نشریه توسعه آبزی‌پروری، سال دهم، شماره 3، پاییز 1395.
4. نبی زاده، پژمان. مطالعه تأثیر سطوح مختلف کنجاله پنبه‌دانه به‌جای پودر ماهی در تغذیه ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان، مجله دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، سال اول، شماره 3، صفحات 66-60، 1386.
5. سید حسنی، میر حامد. نعمت بیکران، مانا. حمیدرضا، پور علی. یزدانی ساداتی، محمدعلی. امکان جایگزینی پودر خون به‌جای پودر ماهی در جیره غذایی اوزون‌برون (Acipenser stellatus) در مرحله انگشت قد، مجله توسعه آبزی‌پروری، سال ششم، شماره 1، صفحات 87-67، پاییز 1391.
6. احمدی فرد، نصرالله. عابدیان کناری، عبدالمحمد. معتمد زادگان، علی. تأثیرات جانشینی پودر ماهی با کنسانتره پروتئینی سبوس برنج در رشد، زنده‌مانی و ترکیب اسیدهای آمینه بدن آلوین ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss)، مجله منابع طبیعی ایران، دوره 66، شماره 4، زمستان 1392.
